ویل دورانت ، مؤلف تاریخ تمدن ، آنجا که به بحث درباره ایرانی ها می پردازد ، آنها را انسانهایی می داند که از دید آنها «علم متاعی است که باید آن را از بابل وارد کرد . » این حرف گرچه امروزه برای ما ناخوشایند است ؛ لیکن شواهدی که امروز در اختیار داریم نشان می دهد امروزه نیز این حرف صحیح است! . هیچ شاهدی هم بالاتر از اساسنامه فرهنگستان علوم ایران در اختیار نداریم . آنجا که هدف از تأسیس فرهنگستان علوم «دستیابی به آخرین فرآورده های علمی » تعریف شده است ، بله . دستیابی[۱]

ما در این مختصر قصد آن را نداریم که خیلی عمیق و ریشه ای به بحث درباره چالش های آموزش عالی در ایران بپردازیم ؛ که صلاحیت آن را نیز نداریم . اما حداقل انتقاداتی وارد است که وظیفه ایجاب می کند آنها را مطرح کنیم . حقیقت آن است که متأسفانه ، کارنامه آموزش عالی در ایران از جهات بسیاری شکست خورده است .

۱ – آمار ها حاکی از آن است که بیش از ۹۰% ایرانیان مایل هستند تحصیلات دانشگاهی داشته باشند و درصد قابل توجهی نیز چنین می کنند[۲] این آمارها برخلاف تفسیرهایی که در حواشی آن صورت می گیرد ، مبنی بر این که ایران به میزان قابل توجهی از میانگین های جهانی جلوتر است و به شاخص های مدنظر رسیده است ، حاکی از نوعی بیماری در جامعه است . بیماری «دانشگاه زدگی » . از دیگر سو ، تحصیلات دانشگاهی در حال حاضر ، به ابزاری در دست حاکمیت تبدیل شده است که از آن برای کاهش میزان بیکاری استفاده می کند . دلایل و شواهد بی شماری نیز بر این مدعا وجود دارد . کافی است دقت کنیم که وزارت علوم در صدر گزارش سالانه خود «تأخیر در ورود جوانان به بازار کار از طریق افزایش ظرفیت پذیرش دانشگاه ها » را مد نظر قرار می دهد[۳] . به عنوان مثال و شاهدی دیگر در این خصوص ، کافی است به اظهارات دکتر توفیقی پس از انتصاب به وزارت علوم توجه کنید . ایشان در صدر برنامه های کاری خود ، افزایش نسبت دانشجویان تحصیلات تکمیلی (ارشد و دکترا ) به کل دانشجویان از ۱۵% به ۳۰% را در یک بازه زمانی ۳ ساله ، مد نظر قرار دادند .

در هر حال ، به نظر می رسد ، تحصیلات دانشگاهی ، در حال حاضر ، بیش از آنکه بیانگر علاقه جوان ایرانی به علم و دانش باشد ، ابزاری دو سویه است . از یک سو دولت به عنوان شیوه ای تأخیری و ابزاری برای توزیع خیل جوانان جویای کار در بازه های زمانی مختلف ، از آن سود می جوید و از دیگر سو ، جوان ایرانی از آن به عنوان ابزاری برای «پنهان سازی » بی هدفی در زندگی بهره می گیرد . جوان جامعه ما کاری برای انجام دادن ندارد ؛ لذا ناچار است از طریق ادامه تحصیلات دانشگاهی اندکی از بی هدفی خود در زندگی را پنهان کند و ضمن این کار ، امکان استخدام در مشاغل صوری ادارات دولتی را افزایش بخشد .

۲ – کارنامه دانشگاه های ایران از جنبه دیگری نیز شکست خورده تلقی می شود . فراخوانی خیل عظیم روستائیان ، حاشیه نشینان و مستضعفان به شهرها ، هر چند که از دید بسیاری از کارشناسان ، نوعی حمایت از اقشار محروم تلقی می شود که از مبانی مشروعیت حکومت محسوب می گردد ، لیکن واقعیت تلخی در پس این ماجرا وجود دارد که لزوم تجدید نظر و یا بهبود فرآیند فراخوانی را می طلبد . این جمعیت عظیم ، که از دستیاری پدر در کار ، برمی خیزند و به دانشگاه های بزرگ می آیند ، تنها طرفی که از این (به اصطلاح ) تحصیلات آکادمیک خواهند بست ، شهرنشین شدن و پیوستن به توده بیکاران بی هدف شهری است پر واضح است که کمتر کسی حاضر است پس از ۴ سال زندگی در بهترین نقطه های شمال شهر تهران یا خیابان امیرآباد ، به شهر و آبادی خود برگردد و با پسر و یا دختر عمویش که هنوز آنجا مانده و اصلاً دانشگاه قبول نشده ، ازدواج کند . این وضعیت نیز معلول سیاست های دولت در اتخاذ و تدبیر مکانیسم هایی چون سهمیه مناطق در کنکور واحد سراسری است .

۳ – آموزش و پرورش کشور ، به عنوان سکوی پرتاب دانش آموز به دانشگاه ، در این زمینه ، کارنامه ای فاقد هرگونه نقطه روشن است . سیستم آموزش و پرورش بدون در نظر گرفتن شیوه های صحیح … دانش آموزان ، استعدادیابی ، ظرفیت سنجی و تأثیردهی پارامترهای منطقه ای ، صرفاً به منظور موفق نشان دادن کارنامه خود در این بخش ، افزایش شاخص های کمی نظیر درصد قبولی در کنکور سراسری ، تعداد پذیرفته شدگان در رشته های مهندسی یا پزشکی (رشته های به اصطلاح « بورس » ! ) تمام ذهن و فکر دانش آموز را از بدو ورود به دبیرستان متوجه یک نقطه نهایی به نام کنکور نموده است و گذشتن از آن را به عنوان آخرین خان جاده زندگی جلوه داده است .

از دیگر سوی ، هیچ گاه ادارات آموزش و پرورش به صورت منطقه ای به بررسی و تحلیل کار خود در دوران دبیرستان ، میزان مفید بودن آموزش های ارائه شده به دانش آموز در دبیرستان و کارآمد بودن آن آموزش ها در تحصیلات دانشگاهی نپرداخته است . به دیگر بیان ، آموزش و پرورش هیچ گاه موفق نشده است یا نخواسته است ارتباط خود را با فردی که محصول فرآیند آموزش دبیرستانی اوست در دانشگاه و بعد از دوران تحصیل ادامه دهد .

۴ – مشکل دیگر نظام آموزش دانشگاهی ما در حال حاضر را افتادن «ماشین تحقیق » است . این ماشین از یک نکته بسیار ساده غافل مانده است . این نکته ساده ، در نظر گرفتن این نکته است که همه استعداد تحقیق ندارند . برخی از دانشگاه های ما ماهیت آموزشی دارند و برخی دیگر توان تحقیقاتی . همین کسانی که استعداد آموزش دارند باید آموزش دهند تا کسانی که استعداد تحقیق دارند ، تحقیق کنند . تکلیف ما در دانشگاه ها روشن نیست . مثلاً ما در رشته کامپیوتر و در مقطع کارشناسی قرار است محقق تحویل جامعه دهیم یا مهندس . (کافی است به موضوعاتی که بعضاً به عنوان موضوعات تحقیق پایان نامه دانشجویان این مقاطع است ، نگاهی بیندازید تا تضاد مذکور روشن شود . ) در حال حاضر هر استاد دانشگاهی که به عنوان استاد آموزش استخدام شده است به یک دلیل بسیار ساده نمی تواند تحقیق نکند . چون با پولی که دانشگاه ها به استادانی می دهند که فقط به آموزش دل خوش هستند ، آنها قادر نیستند حتی یک هفته زندگی کنند ؛ چه برسد به اینکه بخواهند فلان کتاب مرجع دانشگاهی را به مبلغ مثلاً $۱۰۰ خریداری کنند .

در هر حال اشکال این سیستم آن است که استاد را مجبور می کند که برای بقاء خود تحقیق کند . در نظام دانشگاهی ما ، اساتید خوب درس نمی دهند چرا که دارند تحقیق می کنند و خوب بحقیق نمی کنند چرا که مشغول تدریس هستند . دقیقاً نظیر یک بازیکن در تیم فوتبال که مربی از او خواسته است برای زنده ماندن هم دروازه بان باشد و هم مهاجم نوک . استاد در نظام دانشگاهی فعلی ما چنین وضعیتی دارد . هم باید آموزش دهد و هم باید بحقیق کند و نهایتاً نیز نه محقق خوبی است و نه مدرس موفقی است .

این نکته در برخی از موارد به حدی لوث می شود که تضادها ، بی برنامگی ها و عدم مدیریت ها در سیستم های آموزشی را کاملاً عیان می کند . از یک سو خیل عظیم پذیرش ها ، از سوی دیگر کمبود نیروهایی که بتوانند نیازهای آموزشی این خیل عظیم را پوشش دهند و از آن سوء وا نمود کردن سیستم ها به این که نیروهای آنها نیروهای آموزشی پرورشی هستند ، باعث شده که مدیران آموزشی دانشگاه ها و برنامه ریزان در نهایت سادگی ، بدون در نظر گرفتن محدودیت های سیستم های تحت امر خود و نیازهای آن اقدام به اعلان محدودیت در ساعات تدریس کنند . این جاست که کاملاً روشن می شود سیستم از درون با تضاد روبرو است. تکلیف ما با خودمان روشن نیست . هدف ما تربیت محقق است یا پرورش مهندس و پزشک و حقوقدان کارآمد ؟ اگرهدف تحقیقاتی داریم آیا توان آن را داریم یا خیر ؟ و …

مسأله آموزش در دانشگاه های ما ، روز به روز به سمت «زوال » بیشتر حرکت می کند .یکی از اساتید صاحب نظر در این زمینه ، ضعف و فتور آموزش را در سه چیز می داند . نخست سیستم واحدی آموزش دانشگاهی ، دوم : درس پنداشتن علوم و سوم مسأله زبان .

۵ – دانشگاه های ما ، فاقد طرح تحقیقاتی هستند . در ممالک پیشرفته ، دانشگاه ها براساس یک طرح تحقیقاتی از پیش بعیین شده ، اقدام به پذیرش دانشجو ، ارائه درس ، برگزاری دوره های آموزشی ، تصویب طرح های پژوهشی و پرداخت هزینه این طرح ها ، استخدام و به کارگیری اساتید و صاحب نظران و ارتباط با حوزه های صنعتی می نمایند . عدم وجود این طرح ها ، یعنی شکست کامل . این امر کاملاً بدیهی است و در صورت ادامه این مسیر توسط دانشگاه های ما ، تنها چیزی که در نهایت عاید خواهد شد ، انسان هایی آموزش دیده ولی فاقد کارآیی و توانمندی ، خسته از یک ماراتن نفس گیر بی فایده خواهد بود .

در کشور ما ، تقریباً چنین چیزی وجود ندارد[۴] . این که چرا ، این گونه که باید باشد نیست نیاز به موشکافی بیشتر و دقت فزونتر دارد ، که صد البته فعالان حوزه پژوهش و معاونت های پژوهشی و آموزشی دانشگاه ها ، خود اشراف بیشتری به چندی آن دارند و لذا صلاحیت بیشتری در ارزیابی و ریشه یابی آن دارند . عدم وجود چنین برنامه ای جدای از معلول های آن معضلات زیر را در پی دارد :

الف ) پراکندگی و فاقد جهت بودن طرح های پژوهشی و پایان نامه های تحقیقاتی :

بسیار ساده است ؛ کافی است لیستی از طرح های تحقیقاتی یک دانشکده در یک دانشگاه تهیه کنید هیچکدام در جهت همدیگر حرکت نمی کنند . همگی گوشه ای از یک مسأله متفاوت با دیگر مسائل را گرفته اند و راه حل هایی ارائه داده اند . اگر با خودمان روراست باشیم و واقع بینانه تر نگاه کنیم ، کاملاً مشخص خواهد شد که بسیاری از این طرح ها بدون انگیزه تحقیقاتی است و انگیزه های محتمل دیگری خصوصاً با راه افتادن ماشین تحقیق در دانشگاه ها در نهان ماجرا وجود دارد .

نگارنده به کرات با دوستانی برخورد داشته است که به عنوان کارشناسان آموزشی خوب ، نگران این ماجرا بوده اند و در تلاش برای یک طرح تحقیقاتی و پژوهشی .

ب ) یکدست شدن سیستم آموزش دانشگاهی

زمانی که دانشگاه ها قادر به تعریف طرح هایی نباشند که بتواند یک سو سازی در جریان تحقیقات … گردد ، تنها هدف دانشگاه تربیت نیرو خواهد بود . دانشگاه می داند که نیرویی تربیت می کند که از جهات گوناگونی ناکارآمد است ؛ نه آموزش های لازم را به حد کفایت دیده است و نه توان کار تحقیقاتی دارد . لذا به هیچ وجه قادر به بهره برداری از این نیروها نیست و هدف نهایی

دانشگاه ، فارغ التحصیلی دانشجویی خواهد بود که در این سیستم وارد شده است ، این جاست که پای یک نظام خشک مقرراتی به سیستم دانشگاهی باز می شود . دانشجو در این سیستم قرار نیست کار خاصی انجام دهد ، جز گذراندن تعدادی واحد درسی از پیش تعیین شده ، که خود نیز نمی داند چه فایده ای بر آن مترتب است و قرار است چه معضلی را حل کند .

بحث و بررسی موضوع ، نیاز به زمانی فراختر و مجالی و مقالی دیگر دارد . اما به عنوان جمع بندی و از یک منظر بیرونی ، سیستم آموزش عالی در ایران یک سیستم ابزاری است . ابزاری برای مشروعیت طلبی ، حل معضل بیکاری ، سرپوش گذاری بر بی هدفی جوانان و احیاناً انقغاع مالی.

اما این ابزار روز به روز به سمت انحطاط بیشتر حرکت می کند و این جاست که باید واقعاً فکری به حال این ابزار ارزشمند! کرد . ابزاری که برای حاکمیت، مشروعیت، برای دولت، ماموریت و برای بازیگران صحنه که اساتید و دانشجویان باشند حکم ابزار مشغولیت را دارد.

۱- نگارنده ، چندین سال پیش در مقاله ای به قلم دکتر رضا منصوری ، استاد دانشگاه صنعتی شریف و معاون وزارت علوم ، این انتقاد را نسبت به تدوین اساسنامه فرهنگستان علوم دیده بود . متأسفانه اصل مرجع در دسترس نبود .

۲-روزنامه شرق ویژه نامه اندیشه شنبه ۱۱ مهر ۸۳ ص ۲۰

۳-روزنامه شرق ویژه نامه اندیشه ۱۱ مهر ۸۳ ص ۲۰

۴- لااقل تجربه نگارنده از حضور چندین ساله در واحدهای دانشگاهی صاحب نام کشور مؤید چنین مطلبی نیست